جغرافيا، اقتصاد فضا و آمايش سرزمين

آمایش سرزمین سیاستی است که دولت‌ها برای سازمان‌دهی فضایی اتخاذ می‌کنند و منظور از آن، نظم‌بخشیدن به رابطۀ کارکردهای اقتصادی و ساختار فضایی است که نظام اقتصادی -اجتماعی در آن شکل می‌گیرد. با این تعریف، در آغاز لازم است رابطۀ سازمان‌دهی فضا و کارکرد نظام اقتصادی -اجتماعی، با توجه به این واقعیت تعریف شود که این روابط همواره تعاملی و دارای اثرگذاری متقابل‌اند؛ منظور این است که نمی‌توان سازمان‌دهی فضا را مستقل از شرایط کارکرد و ساختار نظام اقتصادی - اجتماعی بررسی کرد. مکان‌گزینی فعالیت‌ها، شهرها و سازمان داخلی آن‌ها مشخص‌کنندۀ نیروهای فعال در این نظام و به‌ویژه روابط اجتماعی است. آشکار است که ویژگی اشکال سازمان‌دهی فضا در نوع نظام اقتصادی -اجتماعی نمود می‌یابد. تحلیل اقتصاد جغرافیایی و آمایش سرزمینی در مقیاس جهانی ناممکن است، زیرا هم در سازمان‌دهی فضا و هم در امکانات عملی دولت‌ها بر مبنای نوع سیستم اقتصادی و اجتماعی، تفاوت‌های بنیادی وجود دارد. به این دلیل بر اساس این تفکر که سازمان فضایی بر اساس نظام اقتصادی -اجتماعی شکل می‌گیرد و با توجه به این واقعیت که اکنون نظام‌های مبتنی بر اقتصاد آزاد با وجود تفاوت‌های کیفی، در پهنۀ وسیعی از جهان حاکمیت دارد، می‌توان روابط بین فضا و نیروهای فعال را در عرصۀ این نظام‌ها تحلیل کرد. چنین تحلیلی مشخص می‌کند که نیروهای اقتصادی مؤثر در سازمان‌دهی فضا چگونه در پی سود و بهره‌گیری اقتصادی بهینه از فضا هستند. مفهوم دیگر این ‌رویکرد آن است که مؤسسات و بنگاه‌های اقتصادی در بهره‌گیری بیشتر از فضای اقتصادی، با راهبردهای فضایی رقابت‌انگیز وارد عمل می‌شوند. ازآنجاکه فضا صرفاً عرصۀ سودجویی اقتصادی نیست، بلکه بستر تمام ابعاد زندگی به شمار می‌رود، سازمان‌دهی آن در راستای دست‌یابی به بستری برای زندگی ممکن است با سازمان‌دهی فضایی مبتنی بر سود اقتصادی در تناقض و تقابل قرار گیرد. برخی دولت‌ها و مؤسسات برای مقابله با مسائل نشئت‌گرفته از روابط مبتنی بر سود، به سیاست آمایش سرزمین روی آورده‌اند؛ بااین‌حال نباید چنین تصور کرد که دولت‌ها می‌توانند خلأ دیدگاهی و عملکردی در استفاده از فضا را به‌طور مؤثر پر کنند، چراکه دولت خود محل تجمع نیروهای فعال در نظام اقتصادی -اجتماعی است و اساساً نمی‌تواند خلاف منافع بنگاه‌های اقتصادی حرکت کند. باوجوداین، دولت می‌تواند در مقابله با تضادهای ناشی از برخورد سودجویانه با فضا نقش مهمی بر عهده گیرد و در ترمیم نابسامانی‌ها و سازمان‌دهی مجدد فضا و نیز کاهش تنش‌های اجتماعی به‌خوبی ایفای نقش کند. عرصۀ دیگر فعالیت دولت برنامه‌ریزی برای مقابله با فعالیت‌های اقتصادی و صنعتی آلاینده است. به‌این‌ترتیب، مسئلۀ اساسی تفکیک نشدن تحلیل جغرافیایی اقتصاد یا رابطۀ نظام اقتصادی -اجتماعی با فضا از مقولۀ آمایش سرزمین است. با تأکید بر این نظر، موضوع بحث درک صحیح کنش متقابل روابط اقتصادی - اجتماعی و سازمان‌دهی فضا در چارچوب سیاست‌های آمایش برای مقابله با مشکلات اساسی ناشی از سازمان‌دهی فضا در نظام اقتصادی آزاد است. بدین ترتیب، محورهای اساسی این بحث که در دو بخش عرضه می‌شود، عبارت است از: بخش نخست: اشکال روابط میان فضا و فعالیت‌های اقتصادی و مسائل آمایش سرزمین. بخش دوم: مکان‌گزینی فعالیت‌های اقتصادی و مسائل آمایشی.آمایش سرزمین سیاستی است که دولت‌ها برای سازمان‌دهی فضایی اتخاذ می‌کنند و منظور از آن، نظم‌بخشیدن به رابطۀ کارکردهای اقتصادی و ساختار فضایی است که نظام اقتصادی -اجتماعی در آن شکل می‌گیرد. با این تعریف، در آغاز لازم است رابطۀ سازمان‌دهی فضا و کارکرد نظام اقتصادی -اجتماعی، با توجه به این واقعیت تعریف شود که این روابط همواره تعاملی و دارای اثرگذاری متقابل‌اند؛ منظور این است که نمی‌توان سازمان‌دهی فضا را مستقل از شرایط کارکرد و ساختار نظام اقتصادی - اجتماعی بررسی کرد. مکان‌گزینی فعالیت‌ها، شهرها و سازمان داخلی آن‌ها مشخص‌کنندۀ نیروهای فعال در این نظام و به‌ویژه روابط اجتماعی است. آشکار است که ویژگی اشکال سازمان‌دهی فضا در نوع نظام اقتصادی -اجتماعی نمود می‌یابد. تحلیل اقتصاد جغرافیایی و آمایش سرزمینی در مقیاس جهانی ناممکن است، زیرا هم در سازمان‌دهی فضا و هم در امکانات عملی دولت‌ها بر مبنای نوع سیستم اقتصادی و اجتماعی، تفاوت‌های بنیادی وجود دارد. به این دلیل بر اساس این تفکر که سازمان فضایی بر اساس نظام اقتصادی -اجتماعی شکل می‌گیرد و با توجه به این واقعیت که اکنون نظام‌های مبتنی بر اقتصاد آزاد با وجود تفاوت‌های کیفی، در پهنۀ وسیعی از جهان حاکمیت دارد، می‌توان روابط بین فضا و نیروهای فعال را در عرصۀ این نظام‌ها تحلیل کرد. چنین تحلیلی مشخص می‌کند که نیروهای اقتصادی مؤثر در سازمان‌دهی فضا چگونه در پی سود و بهره‌گیری اقتصادی بهینه از فضا هستند. مفهوم دیگر این ‌رویکرد آن است که مؤسسات و بنگاه‌های اقتصادی در بهره‌گیری بیشتر از فضای اقتصادی، با راهبردهای فضایی رقابت‌انگیز وارد عمل می‌شوند. ازآنجاکه فضا صرفاً عرصۀ سودجویی اقتصادی نیست، بلکه بستر تمام ابعاد زندگی به شمار می‌رود، سازمان‌دهی آن در راستای دست‌یابی به بستری برای زندگی ممکن است با سازمان‌دهی فضایی مبتنی بر سود اقتصادی در تناقض و تقابل قرار گیرد. برخی دولت‌ها و مؤسسات برای مقابله با مسائل نشئت‌گرفته از روابط مبتنی بر سود، به سیاست آمایش سرزمین روی آورده‌اند؛ بااین‌حال نباید چنین تصور کرد که دولت‌ها می‌توانند خلأ دیدگاهی و عملکردی در استفاده از فضا را به‌طور مؤثر پر کنند، چراکه دولت خود محل تجمع نیروهای فعال در نظام اقتصادی -اجتماعی است و اساساً نمی‌تواند خلاف منافع بنگاه‌های اقتصادی حرکت کند. باوجوداین، دولت می‌تواند در مقابله با تضادهای ناشی از برخورد سودجویانه با فضا نقش مهمی بر عهده گیرد و در ترمیم نابسامانی‌ها و سازمان‌دهی مجدد فضا و نیز کاهش تنش‌های اجتماعی به‌خوبی ایفای نقش کند. عرصۀ دیگر فعالیت دولت برنامه‌ریزی برای مقابله با فعالیت‌های اقتصادی و صنعتی آلاینده است. به‌این‌ترتیب، مسئلۀ اساسی تفکیک نشدن تحلیل جغرافیایی اقتصاد یا رابطۀ نظام اقتصادی -اجتماعی با فضا از مقولۀ آمایش سرزمین است. با تأکید بر این نظر، موضوع بحث درک صحیح کنش متقابل روابط اقتصادی - اجتماعی و سازمان‌دهی فضا در چارچوب سیاست‌های آمایش برای مقابله با مشکلات اساسی ناشی از سازمان‌دهی فضا در نظام اقتصادی آزاد است. بدین ترتیب، محورهای اساسی این بحث که در دو بخش عرضه می‌شود، عبارت است از: بخش نخست: اشکال روابط میان فضا و فعالیت‌های اقتصادی و مسائل آمایش سرزمین. بخش دوم: مکان‌گزینی فعالیت‌های اقتصادی و مسائل آمایشی.